Kinderen vallen vaak tussen wal en schip tijdens een complexe scheiding. Om hun situatie goed te kunnen begrijpen én om hen te helpen de scheiding van hun ouders zo goed mogelijk te doorstaan, kan speltherapie uitkomst bieden. Met behulp van speltherapie kan uiteindelijk zelfs de veerkracht van het kind aanzienlijk vergroot worden. Zo kan een kind, wanneer gehoord en gezien wordt, kind blijven.
Er wordt gesproken van een complexe scheiding indien ‘kinderen door hevige en complexe conflicten tussen ouders in de knel komen en inzet zijn geworden van de strijd tussen ouders’ (Veilig Thuis Hollands Midden, 2021). Wanneer de strijd tussen ouders groot is, dan is het niet vanzelfsprekend dat de beleving van kinderen over de situatie goed gezien en gehoord wordt.
In mijn praktijk waar ik werk als verlies- en rouwtherapeut en als speltherapeut, heeft ongeveer 70 procent van de begeleidingsvragen te maken met complexe scheidingssituaties. Ik onderzocht daarom welke specifieke elementen van speltherapie helpen om een kind in zo’n situatie zich wél gezien en gehoord te laten voelen. Doel: de veerkracht vergroten.
Kind maakt zich zorgen over ouders
Elk kind is uniek en elke situatie is anders, maar er zijn ook duidelijke gemeenschappelijke thema’s die bij deze kinderen naar voren komen. Bij kinderen in de leeftijd van acht tot twaalf hoor ik dat zij zich regelmatig overmatig zorgen maken over één of beide ouder(s), dat zij zich te veel aanpassen omdat zij hun ouders tevreden willen stellen en dat zij moeite hebben met de veranderingen.
Wanneer de strijd tussen ouders groot is, dan is het niet vanzelfsprekend dat de beleving van kinderen over de situatie goed gezien en gehoord wordt. En dat terwijl kinderen het juist in deze periode van hun leven zo nodig hebben. Bij deze kinderen kan er namelijk veel verwarring ontstaan door tegenstrijdige gedragingen en verhalen van hun ouders, van omstanders en ook van henzelf.
Externe en interne veerkracht
Een goede veerkracht is belangrijk voor kinderen om een moeilijke situatie zoals een scheiding het hoofd te bieden: veerkracht is het vermogen om op een gezonde manier om te gaan met tegenslag en spanning, en te herstellen van negatieve ervaringen.
Daarbij hebben veerkrachtige kinderen een minder grote kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van psychische problemen (Werner & Smith, 2001). Dit vermogen tot veerkracht komt voort uit steun vanuit de omgeving van het kind; de externe veerkrachtbronnen. En uit het kind zelf; de intrinsieke veerkrachtbronnen.
Een belangrijke bijdrage voor het vergroten van veerkracht is het creëren van een veilige omgeving. De rol van de volwassene hierbij is van belang. Het is voor kinderen belangrijk om de volwassenen te kunnen beschouwen als zorgzaam en ondersteunend (Crenshaw, Brooks, & Goldstein, 2018).
Tijdens een complexe scheiding is het echter niet vanzelfsprekend dat factoren vanuit de omgeving van het kind (voldoende) steunend zijn. Wanneer de strijd tussen ouders groot is, kan er bij kinderen veel verwarring ontstaan door tegenstrijdige gedragingen en verhalen van hun ouders en van omstanders (Cottyn, 2013). Daarnaast is het vaak zo dat ouders vanwege de strijd, weinig ruimte hebben om bij de emoties van hun kind stil te staan (Programma Scheiden zonder Schade, 2021).
Verder is eigenwaarde een veel beschreven onderwerp dat een grote rol speelt bij veerkracht. Verschillende onderzoeken benoemen dat een positief gevoel van zelfwaardering van belang is voor een goed sociaal-emotioneel evenwicht en voor een optimale psychische aanpassing. Masten (2014) benoemt daarnaast onder andere de factoren; probleemoplossend vermogen, zelfregulatie en zelfredzaamheid.
Centrale rol
Na het afnemen van de interviews bleken twee zaken een centrale rol te spelen in de therapie: de grondhouding en het handelen van de speltherapeut.
Om de veerkracht te kunnen vergroten in speltherapie, is het in de eerste plaats nodig om als speltherapeut aansluiting en veiligheid te bieden. In een goede therapeutische relatie voelt het kind zich gehoord en gezien. De respondenten geven de therapeutische relatie vorm volgens de cliëntgerichte grondhouding.
De respondenten geven aan dat deze grondhouding bestaat uit het volgen van en aansluiten op het kind. Het bieden van vertrouwen en veiligheid in de spelkamer, het bieden van regie vanuit de speltherapeut en het hebben van een gedeelde betrokkenheid tussen speltherapeut en kind. Deze therapeutische relatie binnen speltherapie bestaat uit de band tussen het kind en de speltherapeut (Groothoff, Jamin, & De Beer-Hoefnagels, 2010). Wallin gaf in 2007 aan dat een veilige therapeutische relatie van belang is om de cliënt in staat te stellen om te kunnen veranderen.
Het handelen van de speltherapeut, zodat het kind zich gezien en gehoord weet, bestaat uit het inzetten van spel als taal om het kind goed te kunnen begrijpen. Alle respondenten vertellen over de werking van spel als taal in de spelkamer. Het verwoorden van het spel wordt hierbij genoemd als steunend onderdeel in het handelen van de speltherapeut.
De speltherapeut verwoordt wat het kind speelt en aan gevoelens laat zien. Het verwoorden door de speltherapeut helpt om de beleving van het kind te verduidelijken, te versterken en uit te diepen. Om het spel goed te kunnen verwoorden zijn een zorgvuldige afstemming en goede samenwerkingsrelatie tussen kind en speltherapeut van belang, geven de respondenten aan.
Ook wordt aandacht voor de samenwerkingsrelatie gezien als een handelen om het kind goed te kunnen begrijpen. In de zes van de acht interviews wordt gesproken over de relatie met het kind. Het kunnen zien en horen van het kind in de spelkamer begint met de samenwerkingsrelatie. De helft van de speltherapeuten noemt daarnaast het belang van het geven van erkenning.
Het gezien en gehoord weten komt ook terug in het dossieronderzoek. Dit gebeurt zowel door te praten, te observeren en te spelen. Voor een mens is het belangrijk om gezien en gehoord te worden en daarmee erkenning te krijgen. Maslow (1943) ziet het als een fundamentele basisbehoefte. Het ervaren van sociale steun, het verhaal kwijt kunnen bij anderen maakt dat een kind stressvolle, ingewikkelde situaties beter aankan.
Verdiepende fase: inzet op veerkracht
Wanneer de basis van een goede therapeutische relatie is opgebouwd, start de verdiepende fase van de therapie. In de vijf van de acht interviews wordt gesproken over verdere aansluiting op het kind in deze fase van speltherapie. Aangegeven wordt dat er binnen de verdiepende fase, die volgt op de observatie, ruimte komt om samen met het kind te werken aan vergroting van de veerkracht.
Alle respondenten geven aan dat zij in de speltherapie aandacht besteden aan het vergroten van de coping van het kind. In de zeven van de acht interviews wordt gesproken over zelfregulatie en emotie tijdens de speltherapie. De respondenten geven in de speltherapie daarnaast ruimte voor de emoties van de kinderen. Spanning wordt gezien, net als verdriet en boosheid.
Dit sluit aan op eerder onderzoek, waarin wordt aangegeven dat deze kinderen te maken kunnen krijgen met klachten op het gebied van parentificatie, driftbuien en gevoelens van afwijzing (Richtlijn Scheiding en problemen van jeugdigen, 2020). Spel helpt bij de regulering van de spanning. In zeven van de acht interviews wordt gesproken over zelfregulatie en emotie tijdens de speltherapie.
Conclusie
De specifieke elementen van speltherapie, die een kind tijdens een complexe scheiding helpen zodat het zich gezien en gehoord weet, ter vergroting van de veerkracht, is allereerst gebaseerd op de cliëntgerichte grondhouding van de speltherapeut, zodat een veilige therapeutische relatie gecreëerd wordt. Het bieden van regie vanuit de speltherapeut en het hebben van een gedeelde betrokkenheid tussen speltherapeut en kind spelen daarnaast ook een rol.
Daarbij komt nog het inzetten van spel als taal om het kind goed te kunnen begrijpen. Het verwoorden door de speltherapeut speelt een belangrijke rol om zo de beleving van het kind te verduidelijken, te versterken en uit te diepen.
Tot slot wordt de verdiepende fase van speltherapie gebruikt voor een verdere aansluiting op het kind en een vergroting van de veerkracht. De door Rutter (1999) en Seymour (2014) beschreven veerkrachtprocessen kunnen in deze fase door de speltherapeut als richtsnoer gezien worden voor de analyse van het spel en eventueel de in te zetten interventies in de spelkamer.
Door Maurits Groot Kormelink, verlies- en rouwtherapeut en speltherapeut voor Maatwerk bij Verlies uit Ede.
